٢٠٬١٠٢
دەستکاری
جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکانی «کۆماری کوردستان له یاداشته‌کانی "قوام السلطنه"دا»
Jump to navigation
Jump to search
کۆماری کوردستان له یاداشته‌کانی "قوام السلطنه"دا (بینینی سەرچاوە)
وەک پێداچوونەوەی ٠٧:١٥، ٢ی تەممووزی ٢٠٢٤
، ٢ تەممووزبەبێ کورتەی دەستکاری
Manu (لێدوان | بەشدارییەکان) |
Manu (لێدوان | بەشدارییەکان) |
||
| ھێڵی ٢: | ھێڵی ٢: | ||
[[پەڕگە:63918.jpg|وێنۆک|alt=ئارچیباڵد ڕوزڤێڵت و پێشەوا قازی محەمەد|ئارچیباڵد ڕوزڤێڵت و پێشەوا قازی محەمەد]] | [[پەڕگە:63918.jpg|وێنۆک|alt=ئارچیباڵد ڕوزڤێڵت و پێشەوا قازی محەمەد|ئارچیباڵد ڕوزڤێڵت و پێشەوا قازی محەمەد]] | ||
(خوێندنه‌وه‌یه‌کی ڕه‌خنه‌گرانه‌ی کتێبی "موحاکه‌مه‌کردنه‌که‌ی پێشه‌وا '''[[قازی | (خوێندنه‌وه‌یه‌کی ڕه‌خنه‌گرانه‌ی کتێبی "موحاکه‌مه‌کردنه‌که‌ی پێشه‌وا '''[[قازی محەمەد]]''' له یاداشته‌کانی قوام السلطنه‌دا") | ||
'''پێشه‌کی''' | '''پێشه‌کی''' | ||
| ھێڵی ٣٠: | ھێڵی ٣٠: | ||
'''خوێندنه‌وه‌ی کتێبه‌که''' | '''خوێندنه‌وه‌ی کتێبه‌که''' | ||
ئه‌م جۆره مێژوونوسییه له کتێبی "موحاکه‌مه‌کردنه‌که‌ی پێشه‌وا '''[[قازی | ئه‌م جۆره مێژوونوسییه له کتێبی "موحاکه‌مه‌کردنه‌که‌ی پێشه‌وا '''[[قازی محەمەد]]''' له یاداشته‌کانی قوام السلطنه‌دا"یشدا ده‌بینرێت. | ||
ئه‌م کتێبه له 112 لاپه‌ڕه پێکهاتووه و ده‌زگای چاپ و بڵاوکردنه‌وه‌ی ئاراس ساڵی 2007 بۆ جاری چواره‌م چاپی کردووه‌تەوە. | ئه‌م کتێبه له 112 لاپه‌ڕه پێکهاتووه و ده‌زگای چاپ و بڵاوکردنه‌وه‌ی ئاراس ساڵی 2007 بۆ جاری چواره‌م چاپی کردووه‌تەوە. | ||
ئه‌و شێوه له مێژوونووسی و گێڕانه‌وه‌ی ئه‌ویتر بۆ ئێمه /که به قه‌ڵه‌می که‌سێک نووسراوه له دوو ده‌وڵه‌تی قه‌جه‌ر و په‌هله‌ویدا سیاسی و سه‌رۆکوه‌زیران بووه/ ده‌ریده‌خات که له هه‌مانکاتدا ده‌یه‌وێت وا پێشانی بدات ده‌نگێکی ڕاستبێژ و به ویژدانه /چ وشیارانه و چ ناوشیارانه/، به‌ڵام هه‌م به‌سه‌ر زۆر شتدا تێده‌په‌ڕێت و هه‌میش تۆوی زۆر شت له پێوه‌ندی به په‌یکه‌ره‌ی شکڵگیری کۆمار و بیری نه‌ته‌وه‌یی و کۆمه‌ڵه‌ی "ژ ک" و به تایبه‌تی پێوه‌ندی نێوان بارزانییه‌کان و '''[[قازی | ئه‌و شێوه له مێژوونووسی و گێڕانه‌وه‌ی ئه‌ویتر بۆ ئێمه /که به قه‌ڵه‌می که‌سێک نووسراوه له دوو ده‌وڵه‌تی قه‌جه‌ر و په‌هله‌ویدا سیاسی و سه‌رۆکوه‌زیران بووه/ ده‌ریده‌خات که له هه‌مانکاتدا ده‌یه‌وێت وا پێشانی بدات ده‌نگێکی ڕاستبێژ و به ویژدانه /چ وشیارانه و چ ناوشیارانه/، به‌ڵام هه‌م به‌سه‌ر زۆر شتدا تێده‌په‌ڕێت و هه‌میش تۆوی زۆر شت له پێوه‌ندی به په‌یکه‌ره‌ی شکڵگیری کۆمار و بیری نه‌ته‌وه‌یی و کۆمه‌ڵه‌ی "ژ ک" و به تایبه‌تی پێوه‌ندی نێوان بارزانییه‌کان و '''[[قازی محەمەد]]''' یان ڕوانینی '''[[قازی محەمەد]]''' بۆ ژن و ده‌ربڕینی نه‌ریتییانه‌ی '''[[قازی محەمەد]]''' و هتد ده‌خاته ڕوو، که به شێوه‌یه‌کی وردبینانه و شاره‌زایانه ئه‌م زایه‌ڵه و ته‌قینه‌وه مێژووییه که هاوسۆزی و هاوده‌نگی زۆربه‌ی زۆری عه‌شیره‌ته‌کانی ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان هه‌ر له جوانڕۆ و پاوه‌وه (به‌پێی قسه‌ی قه‌وام) تا ورمێ و شکاکه‌کان له‌گه‌ڵدا بوو، ده‌یه‌وێت دابه‌زێنێته سه‌ر سه‌رکێشییه‌کی ساده و ئاسایی چه‌ند خێڵ و که‌سێک که له دژی باوک (ئێران!) نواندوویانه، ئه‌ویش به یارمه‌تی ئەجنەبی و بێگانه‌کان که لێره‌دا ئه‌جنه‌بی ته‌نیا مه‌به‌ستیان یه‌کێتی سۆڤییه‌ت و باقیرۆف و سه‌لیمۆف و...نه‌بوو، به‌ڵکوو بارزانییه‌کانیشی له‌خۆ ده‌گرت. | ||
لێره‌دا به هێنانه‌وه‌ی هه‌ندێ نموونه له یاداشته‌کانی قه‌وام له‌و کتێبه‌دا، ئه‌و میتۆده‌ی ئه‌و بۆ فریودانی خوێنه‌ری کنجکۆڵ و پرسیارکه‌ر و لۆژیکمه‌ند (چ فارس بێ یان تورک یان کورد یان...) به‌کاری هێناوه، واته هه‌مان ته‌کنیکی سواو‌ی "ڕاستی بڵێ به‌ڵام ناته‌واو" ده‌خه‌مه ڕوو. | لێره‌دا به هێنانه‌وه‌ی هه‌ندێ نموونه له یاداشته‌کانی قه‌وام له‌و کتێبه‌دا، ئه‌و میتۆده‌ی ئه‌و بۆ فریودانی خوێنه‌ری کنجکۆڵ و پرسیارکه‌ر و لۆژیکمه‌ند (چ فارس بێ یان تورک یان کورد یان...) به‌کاری هێناوه، واته هه‌مان ته‌کنیکی سواو‌ی "ڕاستی بڵێ به‌ڵام ناته‌واو" ده‌خه‌مه ڕوو. | ||
| ھێڵی ٤٦: | ھێڵی ٤٦: | ||
وه‌ک دیاره لێره‌دا، نیوه‌ی حه‌قیقه‌ت ئه‌ڵێ و ناڵێ سمکۆ بۆ سه‌ری هه‌ڵداوه؟ ناڵی داوا‌کارییه‌کانی چی بوون؟ ته‌نیا باسی تاڵانکاریی ده‌کات، تایبه‌تمه‌ندیی جووڵانه‌وه‌که‌ی سمکۆ قه‌ت له‌به‌رچاو ناگرێت و هه‌تا دوایی. ته‌نیا وێنه‌یه‌کی گشتی له بوێریی سمکۆ ده‌دات به ده‌سته‌وه که له‌گه‌ڵ چه‌ته‌گڕیتی و تاڵانکاریی و ڕێگری ده‌ینه‌خشێنێت، که له ئه‌نجامیشدا له ڕیگه‌ی باوکی به‌هه‌یبه‌ته‌وه واته ئێران (قۆناغی ڕه‌زاشا) ده‌مکوت ده‌کرێ و له‌ناو ده‌برێت. | وه‌ک دیاره لێره‌دا، نیوه‌ی حه‌قیقه‌ت ئه‌ڵێ و ناڵێ سمکۆ بۆ سه‌ری هه‌ڵداوه؟ ناڵی داوا‌کارییه‌کانی چی بوون؟ ته‌نیا باسی تاڵانکاریی ده‌کات، تایبه‌تمه‌ندیی جووڵانه‌وه‌که‌ی سمکۆ قه‌ت له‌به‌رچاو ناگرێت و هه‌تا دوایی. ته‌نیا وێنه‌یه‌کی گشتی له بوێریی سمکۆ ده‌دات به ده‌سته‌وه که له‌گه‌ڵ چه‌ته‌گڕیتی و تاڵانکاریی و ڕێگری ده‌ینه‌خشێنێت، که له ئه‌نجامیشدا له ڕیگه‌ی باوکی به‌هه‌یبه‌ته‌وه واته ئێران (قۆناغی ڕه‌زاشا) ده‌مکوت ده‌کرێ و له‌ناو ده‌برێت. | ||
'''قه‌وام له لاپه‌ڕه‌ی 21ی ئه‌م کتێبه‌دا له‌سه‌ر تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی که‌سایه‌تی'''[[قازی | '''قه‌وام له لاپه‌ڕه‌ی 21ی ئه‌م کتێبه‌دا له‌سه‌ر تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی که‌سایه‌تی'''[[قازی محەمەد]]''' و فه‌زای کۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌و سه‌رده‌مه ئاوه‌ها قسان ده‌کات:''' | ||
"به‌پێچه‌وانه‌ی قازییه‌کانی دی که هه‌میشه ڕای خۆیان ده‌گۆڕن، '''[[قازی | "به‌پێچه‌وانه‌ی قازییه‌کانی دی که هه‌میشه ڕای خۆیان ده‌گۆڕن، '''[[قازی محەمەد]]''' له هه‌ر مه‌سه‌له‌یه‌کدا -پاش سه‌رنجدان و لێکۆڵینه‌وه- که ڕاو و حوکمی خۆی ده‌دا، جارێکی دی نه‌یده‌گۆڕی. له ڕوودا قه‌ڵافه‌تی به شێوه‌یه‌ک بوو هه‌ر که‌سێ ئه‌و‌ی دیبا ناچار ده‌بوو ڕێزی لێ بگرێ. ماڵه‌کەیشیان په‌ناگه‌ی هه‌موو ئه‌و که‌سانه بوو که گرفت و کێشه‌یان هه‌بوو. | ||
ئه‌و به‌م شێوه‌یه باسی که‌سایه‌تی قازی ده‌کات، تا کاتێک که قازییه‌کی ئه‌و شاره بووه و له‌گه‌ڵ یه‌کێتی سۆڤییه‌ت و باقیرۆف و پیشه‌وه‌ری ده‌ستی تێکه‌ڵ نه‌کردووه و که‌سێکی کۆمه‌ڵایه‌تیی به ئه‌خلاق و به‌ده‌موپل و جێی ڕێز و متمانه‌ی هه‌مووانه، به‌ڵام هه‌ر لێره‌دا که ده‌ڵێ '''[[قازی | |||
زۆربه‌ی ژنان یان کچان دووچاری ناهه‌مواری ده‌بوون و په‌نایان ده‌برده ئه‌وێ. هه‌ر به‌هۆی ئه‌م شتانه‌وه جارجار ده‌بووه قاو که گوایه قازی پیاوێکی خواناس و زاهید نییه، به‌ڵکو خۆشگوزه‌رانترین که‌سی دنیایه. ئه‌ڵبه‌ته ئه‌م جۆره قسانه کاری ده‌کرده سه‌ر شه‌خسیه‌ته مه‌زهه‌بییه‌که‌ی، به‌ڵام که بێوه‌ژنێکی خواست، کۆتایی به‌م قسه‌ڵۆکانه هێنا. ... که‌سێکی پته‌و و تا ڕاده‌یه‌ک ڕه‌فتار دیکتاتۆر بوو، ئه‌گه‌رچی له ڕوودا ئه‌وه‌ی نه‌ده‌نواند، قازی زاتێکی چاک و به‌ده‌م و زمان بوو..." | |||
ئه‌و به‌م شێوه‌یه باسی که‌سایه‌تی قازی ده‌کات، تا کاتێک که قازییه‌کی ئه‌و شاره بووه و له‌گه‌ڵ یه‌کێتی سۆڤییه‌ت و باقیرۆف و پیشه‌وه‌ری ده‌ستی تێکه‌ڵ نه‌کردووه و که‌سێکی کۆمه‌ڵایه‌تیی به ئه‌خلاق و به‌ده‌موپل و جێی ڕێز و متمانه‌ی هه‌مووانه، به‌ڵام هه‌ر لێره‌دا که ده‌ڵێ '''[[قازی محەمەد]]''' که‌سێکی به‌ده‌موپل بووه و... له شوێنی دیکه‌دا واته له کاتی موحاکه‌مه‌کردنه‌که‌یدا له دادگایه‌کی سه‌حراییدا، ئاوای له‌سه‌ر ده‌نووسێت: | |||
"ڕووداوه‌کانی دادگا 48 سەعا‌تی کێشا، کاره‌کانی گه‌لێ ئاسایی بوو هه‌ر کاتێ تاوانخراوه پاڵه‌کان یه‌کێ له تۆمه‌ته‌کانیان ڕه‌ت ده‌کرده‌وه یان ئینکاریان ده‌کرد. | "ڕووداوه‌کانی دادگا 48 سەعا‌تی کێشا، کاره‌کانی گه‌لێ ئاسایی بوو هه‌ر کاتێ تاوانخراوه پاڵه‌کان یه‌کێ له تۆمه‌ته‌کانیان ڕه‌ت ده‌کرده‌وه یان ئینکاریان ده‌کرد. | ||
به‌په‌له له لایه‌ن موده‌عی عامه‌وه به‌ڵگه و شاهیدی بۆ ده‌هێنانه‌وه، ته‌نیا یه‌ک دوو جارێ موده‌عی عام به توندی هاته گۆ و به‌وانی گوت: (کورده‌کانی سه‌گ سیفه‌ت) '''[[قازی | به‌په‌له له لایه‌ن موده‌عی عامه‌وه به‌ڵگه و شاهیدی بۆ ده‌هێنانه‌وه، ته‌نیا یه‌ک دوو جارێ موده‌عی عام به توندی هاته گۆ و به‌وانی گوت: (کورده‌کانی سه‌گ سیفه‌ت) '''[[قازی محەمەد]]''' ده‌مارگیر بوو، هێرشی برده سه‌ر دادگا و ناچاری کرد بۆ هه‌ناسه وه‌رگرتن و پشوودان دادگا بۆ چه‌ند سه‌عاتێ ڕاگرن. '''[[قازی محەمەد]]''' قسه‌زانێکی لێهاتوو بوو... جێ و شوێنی '''[[قازی محه‌مه‌د]]''' له ئاست ئه‌و دوو نه‌فه‌ره (سه‌در و سه‌یفی قازی) وه‌کو ئاغا و نۆکه‌ر وابوو..." | ||
وه‌ک ده‌بینین لێدان له ناڵ و بزماره‌که به‌رده‌وامه و نیوێکی ناته‌واوی ڕاستی ده‌ڵێت و نیوه‌ی تر‌ی چه‌واشه ده‌کات و نیوه‌ی دیکه‌ی له ڕوانگه‌ی خۆی ده‌گێڕێته‌وه و دژوازییه‌ک له گێڕانه‌وه‌که‌یدا ده‌رده‌که‌وێت: | وه‌ک ده‌بینین لێدان له ناڵ و بزماره‌که به‌رده‌وامه و نیوێکی ناته‌واوی ڕاستی ده‌ڵێت و نیوه‌ی تر‌ی چه‌واشه ده‌کات و نیوه‌ی دیکه‌ی له ڕوانگه‌ی خۆی ده‌گێڕێته‌وه و دژوازییه‌ک له گێڕانه‌وه‌که‌یدا ده‌رده‌که‌وێت: | ||
| ھێڵی ٥٩: | ھێڵی ٦٢: | ||
"قازی به ئاشکرا ئه‌وه‌ی درکاند بۆ فیراری نه‌کردووه (له سنوور ده‌په‌ڕیمه‌وه و خۆم نه‌جات ده‌دا به‌ڵام ده‌بێ بزانن منیش وه‌کوو ((پێشه‌وه‌ری)) -سه‌رۆکی فیرقه‌ی دیموکراتی ئازه‌ربایجان- ژن سیفه‌ت نه‌بووم له کاتی مه‌ترسیدا فیرار بکه‌م؟ بۆ کوێ فیرار بکه‌م؟ ئێره خاکی کوردستانه. گۆڕی هه‌شت پشتی باوباپیرانمی تێدایه." | "قازی به ئاشکرا ئه‌وه‌ی درکاند بۆ فیراری نه‌کردووه (له سنوور ده‌په‌ڕیمه‌وه و خۆم نه‌جات ده‌دا به‌ڵام ده‌بێ بزانن منیش وه‌کوو ((پێشه‌وه‌ری)) -سه‌رۆکی فیرقه‌ی دیموکراتی ئازه‌ربایجان- ژن سیفه‌ت نه‌بووم له کاتی مه‌ترسیدا فیرار بکه‌م؟ بۆ کوێ فیرار بکه‌م؟ ئێره خاکی کوردستانه. گۆڕی هه‌شت پشتی باوباپیرانمی تێدایه." | ||
هه‌ڵبه‌ستنی ئه‌و ڕسته‌یه به ده‌می '''[[قازی | هه‌ڵبه‌ستنی ئه‌و ڕسته‌یه به ده‌می '''[[قازی محەمەد]]''' یه‌وه، شتێکه نه عه‌قڵ ده‌یپێکێت و نه لۆجیکی ئه‌و گێڕانه‌وه و به‌ڵگانه‌ی له سه‌رچاوه‌کانی دیکه‌دا هاتوون، ئێمه له کتێبی مێژووی گشتیی حزبی دیموکراتی کوردستان نووسینی قاسم قازیدا ده‌خوێنینه‌وه: | ||
'''هه‌ڵبه‌ستنی ئه‌و ڕسته‌یه به ده‌می '''[[قازی محەمەد]]''' وه، شتێکه نه عه‌قڵ ده‌یپێکێت و نه لۆجیکی ئه‌و گێڕانه‌وه و به‌ڵگانه‌ی له سه‌رچاوه‌کانی دیکه‌دا هاتوون''' | |||
"لە ساڵی ۱۹۲۲ تا ۱۹۳۱ '''[[قازی محەمەد]]''' بوو بە سەرۆکی دایرەی فەرهەنگی '''[[مەهاباد]]''' و ٥ قوتابخانەی دیکەی دامەزراند، کە یەکیان کچانە بوو بە ناوی "پرماس" کە یەکەم قوتابخانەی کچانە بوو لە سەرانسەری کوردستاندا. ئەو کارەی '''[[قازی محەمەد]]''' لەلایه‌ن کۆنەپەرەستانەوە دژایەتی زۆری کرا و بە دژایەتیکردن دەگەڵ دین و ئاین بە ئەژمار هات و کەس کچی خۆی بۆ خوێندن نەدەنارد و بە ناچار قازی محەمەد دوو خوشک و چەند خزمی خۆی ناردە قوتابخانە. | |||
لە پاش دامەزرانی کۆماری کوردستان، پێشەوا هەڵسوکەوتی توند و پێداگری ئیجباری خۆێندن بە تایبەت بۆ کچان دەکا کە بەو شێوەیە نزیک بە چل کەس لە کچان و ژنان بۆ خوێندن لە مەدرەسەی ئەکابیری یایان ناونووسی دەکەن." | |||
به‌م شێوه‌یه ئێمه له‌گه‌ڵ جۆره مێژوونووسییه‌کدا ڕووبه‌ڕووین که به ده‌مامکێکی نه‌رمونیان نه‌خشێنراوه و به ویژدان و ئه‌خلاقه‌وه خۆی مانیفێست ده‌کات، به‌ڵام له پشته‌وه‌ی ئه‌م ده‌مامکه فاشیزمێک خه‌وتووه که ده‌سه‌ڵات و خواستی ده‌سه‌ڵات هیچ ویژدانێکی بۆ نه‌هێشتووەته‌وه. | به‌م شێوه‌یه ئێمه له‌گه‌ڵ جۆره مێژوونووسییه‌کدا ڕووبه‌ڕووین که به ده‌مامکێکی نه‌رمونیان نه‌خشێنراوه و به ویژدان و ئه‌خلاقه‌وه خۆی مانیفێست ده‌کات، به‌ڵام له پشته‌وه‌ی ئه‌م ده‌مامکه فاشیزمێک خه‌وتووه که ده‌سه‌ڵات و خواستی ده‌سه‌ڵات هیچ ویژدانێکی بۆ نه‌هێشتووەته‌وه. | ||