سەردار ڕەشیدی ئەردەڵانی

عەباسخان سەردار ڕەشید لە ساڵی ١٨٦٦، کاتێک غولام شاخانی پارێزگار کۆچی دوایی کرد و میرنشینی ئەردەڵان کۆتایی پێهات، ناسرەدین شا - پاشای ئێران - گۆڕەپانەکەی بە چۆڵی بینی و "فەرامیرزا موعتەمەد دەولە"ی بە ناوی حکومەتەوە لە شاری دی نارد بۆ سنە ساڵی ١٢٨٤ی کۆچی و سەردەمی میرنشین کۆتایی هات، بەتەواوی ئەردەڵانی کۆتایی پێهێنا. دوای لەناوچوونی بنەماڵەی ئەردەڵان، فەرمانڕەواکانی تاران لە پارێزگاکانی سنە و حەسەن ئاباد دەستیان بە حوکمڕانی کرد!

دوابەدوای برسێتی ساڵی ١٢٨٨ی کۆچی و شەڕی ١٩١٤-١٩١٨ کە فشاری خستە سەر ناوچەکە، بەتایبەتی برسێتی بووە هۆی لاوازی و وێرانبوونی پارێزگای ئەردەڵان. هەموو جیهان لە شەڕدا بوو. گەلانی جەنگاوی چاوەڕێی ئەوە بوون فەرەجی لەو کێشانە ڕزگاری بێت و سەربەخۆیی و ئازادی لەدەستچووی خۆیان بەدەست بهێننەوە. ڕووسیا و ئینگلتەرا و ئەڵمانیا و عوسمانییەکان هەریەکەیان لە لایەکەوە هێرشیان کردە سەر کوردستان.

ناکارامەیی حکوومەتی ئێران و دابەشبوونی کۆچەرییەکان لە ناوچەکەدا هۆکاری دیکە بوون.

عەباس خان سەردار ڕەشید لە ساڵی ١٣٣٦ کۆچی - ١٩١٧ی زایینی، کە ماوەیەکی زۆر لە وەوبەر خەباتی دەستپێکردبوو، بەو ئارگیومێنتە دەستی بە بزووتنەوەکە کرد کە نەوەی ئەردەڵانە و میراتگری میرنشینە، بۆ ئەوەی بتوانێت دەستبەسەرداگیراوەکان وەربگرێتەوە حکومەتی ئەردەڵان. بە نهێنی و هەندێکجاریش بە ئاشکرا لەگەڵ سەرکردەکانی عەشیرەتەکاندا پەیوەندی دەکرد. هەروەها بەهۆی ئەوەی سەردار ڕەشید یەکێک بوو لە نەوەکانی میرنشینی کۆرد و هەروەها کەسێکی شایستە و بەهێز بوو لەگەڵیدا. وەکیل جەوانرود، حسێن خان ڕەزا، جەعفەر سان لێهون، مەحمودخان کانی سانان، مەحمودخان دێزلی، محەممەدخان بانە، لەلایەکی دیکەوە، سەنجار خان میاڤاران، حوسێن قولی خان کەلیایی، هەموویان لەسەر فەرماندەیی سەردار ڕەشید و بەمەبەستی یارمەتیدان ئەو بەرەو سنە و حەسەن ئاباد، کە هەرێم میرنشینی باوباپیرانی سەردار ڕەشید لە ڕێگادا بوو.

سەردار ڕەشید چووە ناو شاری سنە و هەوڵی دامەزراندنی حکومەتی کوردی دا و بۆ ماوەیەکی زۆر دەسەڵاتی بەدەستەوە بوو، هەروەها ڕووسەکان بە نهێنی بەڵێنی هاوکارییان دا. بەتایبەت ژەنەڕاڵ فێسینکۆ و ژەنەڕاڵ باراتۆڤ، ئەو ئەفسەرە ڕووسیانەی ناوچەکەیان داگیرکرد، بەڵێنیان دا کە بە هیچ شێوەیەک لە هاوکاریکردنی ئەم حکومەتە بێبەش نابن. لە هەمان کاتدا "شێخ مەحمودی کوڕی شێخ سەعید" لە پارێزگاکانی سلێمانی، شوێنی میرنشینی باوکان، بزووتنەوەیەکی نەتەوەیی دەستپێکردبوو.

کاتێک عەباس خان هێشتا وەک حاکمێک نەچووبووە ناو شاری سنە، هەموو جارێک لە ڕەوانسەرەوە هێرشی دەکردە سەر کرماشان و دەوروبەری. ناوبانگی "سەرداردەوڵا" لەو کاتەدا لە ناوچەکەدا بەربڵاو بوو، هەروەها کار بۆ وەرگرتنەوەی پایتەختی ئێران دەکرد - وەک ئەوەی لێی قۆرخکرابێت. بەم مانایە ئامانجی هاوبەشیان هەبوو، سەردار ڕەشیدیش دانوستانی لەگەڵ کرد. لەو کاتەدا هێرشی کردە سەر کرماشان و محەممەد خان کرماشانی دەسبەسەر و کوشتی - کرماشانیشی گرتبوو- و تەواوی ناوچەی کرماشانی گرت.

لە ڕاستیدا لە هەمان کاتدا لەگەڵ فەرمانڕەوای سنە و ئەردەڵان، فەرمانڕەوای کرماشانیش بووە. کاتێک لە سنە دەمێنێتەوە، عەلی ئەکبەرخان سەنجەبی - ئەویش یەکێک لە پیاوە بەناوبانگ و بەهێزەکانی کۆچەرییەکان بوو - هاتە سنە و حوکمڕانی سەردار ڕەشید قبوڵ دەکات. سەردار ڕەشید ماوەیەک لەم ناوچەیە بە هەمان شێوە و وەک حاکمی سنە مایەوە. شەڕی ١٩١٤-١٩١٨ کۆتایی پێهاتبوو، بەڵام کاریگەرییەکانی شەڕەکە تا ئێستاش دیارە. حکومەتی ئێران هێزی خۆی نوێکردەوە.

لە لایەکی دیکەوە ئاغا و سەرمایەدارەکانی سنە کە زۆربەیان بێگانەپەرست و یاخی بوون، سەردار ڕەشیدیان ناچار کرد سنە بەجێبهێڵێت. هەروەها بڕیاریدا ناوەندی دەسەڵاتداری خۆی لە سنەوە بگوازێتەوە بۆ ڕەوانسەر. شەوانە و بەنهێنی "عەلی نەقیخان عاسیف ئەلدیوان" یەکێک لە خاوەن زلهێز و مەزنەکانی شاری سنە کە هەمیشە هۆکاری فیتنە بوو، بە دیل گرت و جارێکی دیکە گەڕایەوە بۆ ڕەوانسەر. پاش ماوەیەک و بە نێوەندگیری بەشێک لە ئەمیندارەکانی سنە، ئاسیفی بە بڕە پارەیەک ئازاد کرد.

دوای ئەوەی سەردار سنە بەجێدەهێڵێت، حکومەتی تاران "عەلی محەممەدخان شەریف ئەلدەوڵڵا"ی وەک حاکم بۆ سنە ناردووە. شەریف ئەلدەوڵە لە ساڵی ١٣٣٧ی کۆچی هاتە ناو شاری سنە و دەستی کرد بە هەراسانکردن و توندوتیژی بەرامبەر بە خەڵک. سەردار ڕەشید بانگەشەی ئەوەی دەکرد کە حاکمی ئەردەڵانە و هەرجارێک بە ئیرادەی دەرکردنی شەریف ئەلدەولە هێرشی دەکردە سەر شارەکە.

"شەریف الدەوڵە" فێڵباز و ساختەکار بوو، کاتێک دەسەڵات بوو مامەڵەی لەگەڵدا سەخت بوو و کاتێک لاواز بوو لە دەرگای دۆستایەتیەوە دەچووە ژوورەوە!

تێگەیشت کە سەردار ڕەشید بێزارکەر و بە ڕێگای سەربازی شکست نایەت، بۆیە پلانێکی دانا و ئەم هەواڵەی بۆ نارد:

دەشڵێت: "چونکە لەم سەردەمەدا و لەم ناوچەیەدا "سالار ئەلدەوڵە" ئیعتباری هەبوو و دەیویست بە پشتیوانی کورد تارانی پایتەختی ئێران بگرێت، بۆیە حکومەتی ئێران چالاک بوو و حکومەتی ئیمپراتۆری ئەحمەد شا بوو بناغەی حکومەتی ئەردەڵانی دانا، بۆ ئێوە جێبهێڵن هۆکاری ئەم بڕیارە ئەوەیە کە ئێوە ئیدیعای حکوومەتی ئەردەڵان دەکەن و بەم کارە دەگەنە ئامانجی خۆتان و دەبنە پاڵپشتێک بۆ حکوومەتی ئێران. بەڵام ئەگەر سالار دەوڵا بچێتە ناو شاری سنە، لە پێناو گرتنی تاران درێژە بە شەڕ دەدات. لەم دۆخەدا ناتوانم [سەنەندەج] بەجێبهێڵم و بێمە لای ئێوە. چونکە هەر کە شارەکە بەجێدەهێڵم [سالار الدەولە] دەچێتە ناو شارەکە و لە ساڵی ١٣٢٣ بە ناوی شا بابا موزەفەر الدین شا حاکمی سنە بووە.

لەبەر ئەو هۆکارانەی کە باسمان کرد، پێویستە ئێوە بێنە سنە تا بتوانم حکومەتتان ڕادەستی ئێوە بکەم، منیش وەک حاکمێک دەچمە پارێزگاکانی ئیسفەهان و شیراز!

ئەم جۆرە قسە وەهمی و بێ بنەمایە کاریگەری لەسەر سەردار ڕەشید هەبوو و بوو بە مایەی هاندان بۆی! لە ٢٣ی جومادی عەولی ١٣٣٨ی کۆچیدا، بەبێ هیچ پلانێکی جددی و یاوەری چەند کەسێک بە هیوای کۆنترۆڵکردنەوەی میرنشینی ونبووی ئەردەڵان دەچێتە ناو شاری سنە و ئاراستەی ئەو شوێنە کرا کە لەلایەن شەریف الداولەوە ئامادەکرابوو بۆ وەرگرتنی ئەو. چەند ڕۆژێک بە شێوەی شاهانە مامەڵەی لەگەڵ کرا. پێشوازییەک کە تەنها شەریف الدەوللە لە سەردار ڕەشید کردوویەتی!

دواجار لە ڕۆژی ١١ی جومادی السانی بانگهێشتی کرد بۆ ماڵی حکومەت تا ئیدارەی کاروباری ڕادەستی بکات! سەردار چووە سێرا و دوای کەمێک دانوستان [شەریف ئەلدەولە] دەگیرێت و دوای ١٥ ڕۆژ ڕەوانەی تاران دەکرێت.

سەردار بۆ ماوەیەک [لە تاران] زیندانی کرا. لە کۆتایی ساڵی ١٣٣٩ کە سەید زیائەدین تەباتەبایی بوو بە سەرۆک وەزیران، سەرداری ئازاد کرد. هەروەها گەڕایەوە بۆ ڕەوانسەر و دوای ماوەیەک جارێکی تر خۆی ئامادە کردەوە و لە ساڵی ١٣٤٠ کەوتە دانوستان لەگەڵ کۆچەرییەکان بە مەبەستی وەرگرتنەوەی ئیمارەتی ئەردەڵان.

ژمارەیەکی زۆر لە گەنجان و ڕەوانسەری و قەلەڕەشەکانی کۆکردەوە و وزەی پێدایەوە.

لەو ڕۆژانەدا ڕەزاخان وەزیری جەنگ بووە. لە کرماشان ژەنەراڵێکی بە ناوی "ئەمیر ئەحمەدی" هەبوو. ڕەزاخان فەرمانی بە ئەمیر ئەحمەدی کرد هێرش بکاتە سەر سەردار ڕەشید. ئەمیر ئەحمەدی سەرەتا بانگهێشتی جەعفەر سان و مەحمودخان دێزلی و حوسێن خان ڕەزا و چەند پیرێکی تری کرد و سوێندی پێ خوارد کە پشتیوانی حکومەتی ئێران بکەن لە لەناوبردنی سەردار ڕەشید! هەروەها وەک سەردار ڕەشید درێغییان نەکرد لە وێرانکردنی کوردستان و هەموویان سوێندیان خوارد!

سەردار ڕەشید لەم دۆخە ئاگادار بوو و بە چوار هەزار و ٥٠٠ سوارەوە هێرشی کردە سەر هێزەکانی کۆچەر و جەعفەر سان و لە چیاکانی "شمشێر"دا سەرقاڵ بوو. هێزی جەعفەر سان زیاتر لە چوار هەزار کەس بوو. بەهۆی تێپەڕنەبوونی ناوچەکە و بوونی بەفر و سەرما، سەردار ڕەشید نەیتوانی هیچ بکات و گەڕایەوە بۆ ڕەوانسەر. ئەمیر ئەحمەدی هێرشی کردە سەر و لە ڕەوانسەر دەریکرد، کاتێک ژەنەراڵەکە دەرئەنجامی کارەکەی بێ کەڵکی بینی و لە هەموو لایەکەوە بە کوردی بێگانەپەرست گەمارۆدرا، بە تەواوی دەچێتە هەمەدان و تەسلیمی کرد، لەوێشەوە دەچێتە تاران و لەوێ مایەوە وەک ئا زیندانییەک.

سەردار ڕەشید دوای مانەوەی ماوەیەک لە تاران لە کاتی ئاژاوەگێڕیدا، دەرفەتی قۆستەوە و بە جلوبەرگێکەوە هەڵهات و خۆی عەقڵ کرد و دەستی بە کار کردەوە. ئەمجارە لەلایەن کوردەکانەوە هێرشی کراوەتە سەر و دوای شەڕی چەند جارێک ناچار بووە ناوچەکە بەجێبهێڵێت و دەچێتە لای شێخ مەحمودی کوڕی شێخ سەعید.

لەوێش هیچ ڕووی نەدا. وە چووە "مەحرامرە بۆ شێخ خەزال" لەوێش نەگەیشتە ئەنجام و ئەویش چووە بەغدا و لەو کاتەدا ڕەزا شا لە بەغدا بوو و بەنیازی سەردانی نەجەف بوو، چووە بۆ ڕەزا شا و داوای سەلامەتی لێکرد . دیسان گەڕایەوە بۆ کوردستان و بە نێوەندگیری "شێخ حسامەدین" لە ساڵی ١٣٤٢ی کۆچیدا چووە ناو شاری سنە. لەو سەردەمەدا "موزەفەرخان سەردار ئینتیسار" حاکمی شاری سنە بوو. چەند جارێک تەلەگرامێکی بۆ تاران سەبارەت بە سەردار ڕەشید ناردووە. دواجار حاکم ژەنەراڵەکەی نارد بۆ تاران و دیسان دەستگیرکرایەوە. تا ساڵی 1941 کە دۆخی ئێران تێکچوو و کۆشکی قاجار شکا و سەرداریش لە زیندان ئازاد کرا. بەڵام بڕیاریدا لە تاران بمێنێتەوە و تا ئێستاش لەو شارەدا دەژی.

هەروەک باس کرا، سەردار ڕەشید هەر لە گەنجیەوە تا تەمەنی پیری بیری لە دەستبەسەرداگرتنی میرنشین و پێکهێنانی حکومەت دەکردەوە، کە چاوەکانی دەستی بە شکست هێنا، بەڵام هەموو جارێک هەوڵەکانی لەلایەن کەسانی بێگانەپەرست و تەماحکارەوە پووچەڵ دەکرایەوە.

جێگای سەرنجە بزانین کورد کە ئەوکاتە لەلایەن ژەنەڕاڵەکانی ئێرانەوە فریو دەدرا، هێرشی کردە سەر ژەنەراڵ ڕەشید و ڕێگری لە سەرکەوتنی کرد.و لە زیندانی "قەسری قەجر" لە تاران زیندانی کرا! وە ئەگەر ڕووداوی ساڵی ١٩٤١ نەبوایە و کۆشکی قاجاریان نەشکاندبا، هیچیان جارێکی تر خاکی کوردستانیان نەدەبینی.

کەسانی وەک [جەعفەر سان] و مەحمودخان دێزلی ئاوارەبوون و دواجار لە خاکی دەربەدەریدا لە نەهامەتی و نەهامەتیدا گیانیان لەدەستدا.

سەرچاوە: مێژووی بزوتنەوەکانی کوردستان/ نووسەر: عەلائەدین سەجادی